lectuur: frankenstein, part four

hier de vierde aflevering van een "closer reading" van mary shelley's frankenstein. de vorige afleveringen zyn jullie inmiddels natuurlyk weêr totààl vergeten - maar: dat is juist goed zo; leve de "frisse geest", de "propere lei" en "het eeuwig nieve begin..."

NAAR DE DOOD VAN HET MONSTER

Victor Frankenstein, die weet het alsmaar niet zo heel goed. eerst heeft 'ie spijt van z'n hoogmoed, daarna wil 'ie de zeelieden in hun ambitie toch weêr aanmoedigen. ten slotte roept 'ie echter uit:"Staakt al uw streven!" Dat hij spijt zou hebben van het idee zelf, om eigenhandig een levend wezen te maken, dat zegt hij nergens; integendeel:"Mijn vroegere gedrag - ik vind het niet eens zo verwerpelijk," zo kreunt 'ie het nog uit op zijn sterfbed; maar wél blyft de doctor d'r tot z'n laatste snik rouwig om, dat 'ie het Monster niet heeft kunnen kapotmaken. Deze draaikonterij, dan weêr wel en dan weêr niet, maakt van Victor Frankenstein een beetjen-'n mislukt personage, als een kleine, maar zeer geduchte lek in het zeilschip Frankenstein. Maar: ook dit draagt juist bij tot de kracht van het boek; zoals het in één van zijn essays wel 'ns werd gesteld door de poolse auteur Witold Gombrowicz (1904 - 1969): een roman màg niet perfect zijn; "geen enkele roman zou zo slecht zijn, als de perfecte roman; niet de perfectie zelf, maar de zucht naar perfectie schept de romanvorm."

    Blijkt Victor Frankenstein op zijn doodsbed volstrekt niets te hebben bijgeleerd, het Monster dat hy creëerde, schijnt geleidelijk aan toch wél tot inzicht te komen - voor het Monster is dit bijna een "bildungsroman" (dwz een roman omtrent de ontwikkeling van een persoon, zoals in de 18e en 19e eeuw erg in de mode was. bvb "Wilhelm Meisters Leerjaren" (1795), door Goethe...) 

HOUDING

Eens zijn creator gestorven is, springt het Monster bij aan boord. De eerste en enige keer dat Kapitein Walton het Monster van nabij beleeft; eerst hoort die een stem, zeer menselijk, maar veel meer schor dan bij een normaal mens; "Er stond een gedaante over Victor heen gebogen, gigantisch van afmetingen, maar grof en mismaakt van proporties." Het Monster, gebogen over zijn slachtoffer; behalve het monster dat, met voor zich uitgestrekte armen, zijn slachtoffer tegemoet  schuift, is deze houding voor het Monster de meest archetypische; het is de houding van de geschrokken moordenaar bij het kinderbed, zoals ooit, dertig jaar eerder, was uitgetekend door William Blake in een van de kinderboeken van Mary Shelley haar moeder (zie de prent hier links...)

    

DE MUMMIE

"Hij hield een enorme hand voor zich uit, die wat kleur en weefsel betreft, op die van een mummie geleek." Eens temeer betoont Shelley zich een visionair pionier in de ontwikkeling van letterkundige genres. Als de eerste zelfstandige griezelroman met in de hoofdrol een tot leven gewekte mummie, wordt meestal "The Mummy!" gerekend, van Jane Loudon, een boek uit 1827; één decennium nà Frankenstein. Midden 19e eeuw plegen Theofiel Gautier en de onvermijdelijke Edgar Allan Poe eveneens een mummie-verhaal, maar de waarachtige explosie van mummie-avonturen is pas voor op het eind van de 19e eeuw, onder invloed van het pas dan werkelijk enorm hard bloesemende oriëntaalse kolonialisme, met auteurs als Gautier, Doyle, opnieuw Bram Stoker en opnieuw Rider Haggard. Wel grappig ook, dat de Universal Studio's in de jaren dertig éérst ten rade gingen bij Dracula, daarna bij Frankenstein, dààrna bij de Weêrwolf in Londen (1935) - maar eerder toch ook al eens bij "The Mummy" (1932).

    De interpretaties van het Monster door Karloff en zijn visagisten, en ook die door allen na hen, schijnen alle feitelijk nog te voorzichtig te zijn geweest; "Ik durfde mijn ogen niet meer op zijn gelaat te richten," schrijft Walton, "Zo beangstigend en onnatuurlijk was zijn lelijkheid." De meeste Frankensteinmonsters die we kennen, zijn niet alleen toch wél nog natuurlijk, maar zelfs nog behoorlijk menselijk. Om aan Waltons beschrijving tegemoet te komen, zou je al eerder naar iets moeten grijpen als The Red Skull van Stan Lee, of naar zoiets glibberigs als Predator. Dwz onze gangbare voorstelling van het Monster Van Frankenstein is veel te weinig afzichtelijk.

INZICHT

Maar het Monster, naar de traditie van de Griekse tragedie, beleeft na zijn hubris zijn bestelde moment van inkeer. "Ook jij was mijn slachtoffer," zo prevelt het creatuur tot zijn gestorven meester, opnieuw klaar voor een monoloog van een paar bladzijden in zuivere "largo". "O Frankenstein! Goedhartig en toegewijd wezen! Wat helpt het nu als ik u vraag, mij te vergeven!" Na zich zijn ganse, ellendige bestaan lang verpletterd te hebben geweten door de ergste eenzaamheid voorstelbaar, ervaart het Monster deze nacht pas, dat die eenzaamheid toch wél nog kon worden overtroffen; aan zijn schepper, die hem verstiet, en die zijn aartsvijand was tot achter het eind der tijden, had hij wél nog een tegenhanger, een partner-in-crime; en dus toch, in zekere zin, gezelschap.

    Wanneer de Kapitein het Monster erop wijst, hoe hypocriet het is om zo laattijdig met spijt en berouw op de proppen te komen, heeft het Monster een ijzingwekkend antwoord klaar. Verwijzend naar zijn moord op Clerval, de beste vriend van de doctor, stelt hij scherp:"Denkt u dat het gekreun van Clerval, mij als muziek in de oren klonk?" Dat is inderdaad een zeer pakkende getuigenis: de lijdensweg van het vermoorde slachtoffer, maar dan gezien vanuit het slachtoffer zijn standpunt; én onderwijl de dader zelf dus zijn afgrijzen uitdrukt. Door dit soort van spookachtige impressies, met een uiterst intieme, tegenstrijdige psychologie geïnjecteerd, staat Frankenstein mijlen verheven boven de oorspronkelijk gothic novels van een halve eeuw eerder, waar goed en kwaad streng van mekaâr gescheiden bleven, gepulseerd door alleen maar die gillende jonkvrouw voor ogen. (Opmerkelijk: als je googelt "haunted castle vintage cover", images, dan kom je alléén maar bij gillende vrouwen uit, en nauwelijks één keer bij een man die voor zo'n kâsteel posteert...)
    "Mijn hart was gemaakt om voor liefde en medeleven ontvankelijk te zijn," zegt het Monster nog met 'n snik.

IN DE VOLGENDE AFLEVERING GAAT HET MONSTER ECHT HELEMAAL DOOD